Algemene Vergadering School of Education
Korte toelichting van het initiatief “systeemdenken op school”, gegeven te Brussel, 6 november 2014
Dank voor de tijd en de gegeven kans om iets te vertellen over een initiatief dat mij nauw aan het hart ligt. Mijn kleinzoon wordt 4 vandaag, misschien verklaart dat mijn drive om iets bij te dragen aan de evolutie naar een beter evenwicht in de wereld.
Om te begrijpen wat er gebeurt in het Yellowstone park is een systeembenadering helpend (http://www.youtube.com/watch?v=ysa5OBhXz-Q ). Wanneer we alleen kijken naar één element, de wolven Of de herten, Of de vegetatie… krijgen we nooit zicht op de effecten die deze variabelen of stocks hebben op mekaar. Wat we zien gebeuren in dit filmfragment is de veerkracht van een ecologisch systeem dat een dynamisch evenwicht hervindt, een evenwicht dat door menselijke interventie verstoord was. De wolven werden geëlimineerd omdat ze als gevaarlijk werden aanzien en inderdaad af en toe een dier doden. Vandaag worden wolven opnieuw bejaagd wanneer ze buiten de zone van het Yellowstone komen.
In grote lijnen zijn er twee stromingen in de maatschappij; enerzijds de hedonisten, morgen vlieg ik naar NY shoppen, anderzijds de hyper-realisten, ’t is naar de vaantjes en ik alleen kan er toch niets aan doen… Er is ook een derde weg, de mensen die weten dat er actie nodig is, dat de techniek niet alles zal oplossen, dat gedragsverandering een andere weg naar verbetering is. De mensen die kijken naar Yellowstone en zien wat mogelijk is. Yellowstone is niet het enige voorbeeld. Er zijn er nog! Gelukkig.
Vorige donderdag was ik aanwezig op de Pulse dag in Mechelen. Pulse is een initiatief van de culturele sector, een initiatief dat net zoals velen, op zoek is naar dat beter evenwicht.
In de loop van de dag kwam de vraag in mij op: waar gaan de kinderen van deze mensen naar school? wat leren ze daar? is dat in overeenstemming met het gedachtegoed dat ze van huis uit meekrijgen? hoe gaan deze kinderen en jongeren om met de tweespalt die waarschijnlijk bestaat? Wat is de rol van onderwijs? De opdracht van Onderwijs is niet de problemen van de maatschappij oplossen maar het verderzetten van een cultuur, mensen leren hoe een goed leven te organiseren, relationele ethiek bijbrengen zoals Herman Wijffels het noemt. Niet de vaste voorgeschreven kennis is het belangrijkste, wel de ontwikkeling van een kritisch vermogen dat leerlingen in staat stelt hun toekomst – en die van de maatschappij – zélf vorm te geven en misschien zelfs radicaal te veranderen.
Leren om dynamisch-duurzame oplossingen te vinden voor complexe vraagstukken…
Wat in een onvoorspelbare toekomst vooral nodig zal zijn is veerkracht en systeemkennis.
Wat is systeemdenken, systeemervaren, systeemkennis?
Met systeemtools kijken we naar de relaties en de interacties tussen componenten in een systeem, en ook naar de interactie met de omgeving. De vraag is niet Wat doet iets maar Hoe doet iets en welke verbindingen ontstaan en al doende?
Systeemdenken helpt te zien wat er te zien is, helpt de aandacht te richten op meer dan één aspect. Daarvoor zijn verschillende methodieken in gebruik. Sommige zijn al ingeburgerd in het onderwijs, andere minder.
Een van de krachten van systeemdenken en -ervaren is om het beslissen en het handelen opnieuw bij elkaar te brengen. Vandaag is het vaak zo dat mensen die beslissen het handelen, de uitvoering overlaten aan anderen.
Wat is een systeem?
Een systeem is ALTIJD een combinatie van minstens 3 componenten. Een denkende/beslissende component, een handelende/producerende component en een begrenzende/communicatie component. Die drie componenten zijn zinvol verbonden en hebben een gemeenschappelijk doel. Dat is alles. Elk systeem is te herleiden tot deze drie. Of het nu gaat over eencellig leven of een multinational. Dit is mijn interpretatie van informatie die ik verzamelde bij Stafford Beer en Maturana en Varella (The tree of knowledge) .
Verder zijn er geen gemeenschappelijke kenmerken, al de rest is uniek als gevolg van de “persoonlijke” geschiedenis van het systeem – hoe klein of hoe groot ook. Om een zinvol model van het systeem in onderzoek te kunnen ontwerpen hebben we alle middelen en begrippen nodig die systeemdenken ons geeft. Door ze te gebruiken en toe te passen ontstaat al doende een antwoord op de vraag : wat is dit voor een systeem?, hoe houdt het zich in stand? kunnen/willen we het veranderen en welke actie zou dan helpend kunnen zijn? wetende dat alles wat aandacht krijgt groeit en onderzoek naar de aard van het systeem bijgevolg onderdeel is van het veranderingsproces.
All knowing is doing, and all doing is knowing (Maturana & Varella)
Een systeem is een afspraak, een manier om naar de werkelijkheid te kijken en er mee om te gaan. Systemen “zijn” niet. Je definieert ze en je leert door ermee om te gaan, hoe je je definitie kunt aanpassen. Je leert de definitie kennen en verbeteren, cq veranderen door de systeemkenmerken er op los te laten in actie. Door te onderzoeken hoe denkt het, hoe handelt/produceert het en hoe communiceert het en bewaakt het systeem zijn grenzen.
Een systeem is om te overleven gericht op het zichzelf in stand houden – altijd! Dat genereert interactie met de omgeving en daar komt het belang van systeemkennis, systeemdenken, systeemervaren in het beeld.
Systeemdenken en -ervaren helpt een gemeenschappelijke taal te ontwikkelen op basis van een aantal basisbegrippen, niet veel, om naar dat “in stand houden” en de bijhorende interactie te kijken.
Stocks – voorraden van iets – stocks zijn variabel, in Vlaanderen noemt men ze dikwijls ‘variabelen’. Ze kunnen groeien en krimpen – bijvoorbeeld regelgeving is een stock, kennis is een stock, leerlingen, zonnepanelen, emoties, levenskwaliteit, … een grote stock geeft het systeem stabiliteit maar maakt het ook minder flexibel.
Flows – interafhankelijkheden, stromen die tussen stocks bestaan – informatiestromen, controlestromen, energiestromen, goederenstromen, …Flows kunnen bedoeld zijn, subsidie voor de installatie van zonnepannelen… en ook onbedoeld… de daaruitvoortvloeiende stijgende kost van de groenestroomcertificaten die wij met z’en allen zullen betalen.
Feedbackloops – terugkoppelingsmechanismen die het functioneren van een systeem, de stocks en flows, beïnvloeden.
Door versterkende feedbackloops + (R)(reinforcing loop) wordt het vermogen van een stock om zich in stand te houden versterkt. Meer van het zelfde graag! Door versterkende feedback krijgt het systeem een grotere efficiëntie, elementen en handelingen worden gestroomlijnd en onderworpen aan één dominant model/gedrag/ontwerp…
Alles inzetten op één vak is gemakkelijker te verwezenlijken, het vraagt minder organisatie dan les krijgen over een waaier aan onderwerpen, maar beperkt de mogelijkheden van de leerling na verloop van tijd.
Balancerende feedbackloops – (B) ontstaan wanneer een actie door een volgende actie wordt bijgestuurd om het systeem op een doel of resultaat gericht te houden. Een systeem wordt veerkrachtig wanneer het over een waaier aan modellen en reactiepatronen beschikt en dus minder gestroomlijnd is, en bovendien deze reactiepatronen weet in te zetten op het juiste moment zodat de stock (een klas) snel en in voldoende mate kan worden bijgestuurd.
Bij complexere systemen is het herstellend vermogen, de veerkracht, groter naarmate er meer diversiteit is. Een te grote efficiëntie, stroomlijning van alle stocks/variabelen binnen één type verzwakt de duurzaamheid omdat het systeem niet over alternatieve praktijken en modellen beschikt.
Requisite variety – Ashby’s Law
Het gehalte van de diversiteit is aangepast aan de noden van de omgeving. Een woelige omgeving vraagt een hoge diversiteit aan reacties als respons. Betrokken blijven openstaan voor wat gebeurt onder voortdurende en steeds inventievere verstoringen bijvoorbeeld. De stock aan alternatieve praktijken en modellen bij leraren verhogen als antwoord op de verhoogde diversiteit aan zijnswijzen bij leerlingen.
Emerging characteristics autonome en systeemeigen verschijnselen.
Binnen systemen ontstaan karakteristieken die niet te herleiden zijn naar de delen.
Je kunt een idioot zijn maar je kunt geen idiote elleboog hebben.
Time delay – de fenomenen hebben hun eigen tijd
Elke dag evalueren of iemand al beter kan lezen is niet relevant; hij is lerende met een bepaalde tijdsconstante. Te vroeg tussenkomen/evalueren is als aan het gras trekken dat daardoor niet meer groeit en heeft het tegengestelde resultaat van wat werd bedoeld.
Het is niet mogelijk om in dit korte tijdsbestek het hele systeemdenken te verklaren. Weet dat het over een beperkt aantal begrippen gaat die, net zoals letters tot een tekst of noten tot muziek, kunnen leiden tot de interpretatie van een situatie, begrippen die een gezamenlijke taal zijn die betere communicatie mogelijk kan maken.
En dan komen we bij het waardenkader, het verhaal van sociaal-emotioneel leren, de bottomline van systeemdenken en systeemervaren.
Ter illustratie het verhaal van de commons, de “meenten” een omstreden verhaal. The tragedy of the commons gaat over de aard van de mens om een common te overbenutten vanuit winstbejag. Hoe kijken wij als individu naar een common? Wij weten dat de productie van vlees niet milieuvriendelijk is. Eten we er daarom minder?
In de middeleeuwen werd een common, een gemeenschappelijk stuk land, bewerkt door een aantal gezinnen die er verantwoordelijk voor waren. Zij keken toe op het aantal koeien dat de weide begraasde en zorgden er op die manier voor dat er gras bleef groeien.
Dit was een zelfregulerende organisatie. Wanneer men de zogenaamde “profiteurs” eruit haalt, de armen die ook toegang hadden tot de “(ge)meente” omdat ze deel uitmaken van de “gemeenschap”, wordt individueel eigenbelang de doelstelling en is het gedachtengoed van het fenomeen commons eruit. Vanuit deze benadering kan men ook naar kinderen en jongeren kijken en naar de scheiding tussen mindere en betere leerlingen. Wanneer men ze samen laat werken, dan helpen de slimmen de minder slimmen en dus de hele groep vooruit. Systeemdenken staat tegenover Cartesiaans denken. Wanneer men een ordening aanbrengt vallen er altijd elementen af. Systeemdenken is inclusief.
Ergens in de 19e eeuw zijn de “meenten” afgeschaft en werd alles eigendom van iemand… Maar dat is niet mogelijk voor lucht, of voor de oceaan, voor het Afrikaanse of Braziliaanse oerwoud waarin mensen leven die geen eigendomsbewijs hebben… Systeembenadering geplaatst in een waardenkader, goed zorgen voor mijzelf, de ander en het geheel, leidt tot wat Herman Wijffels relationele ethiek noemt. Commons hebben een beheer nodig dat inclusief is. Bindende afspraken over bevissing, vooraleer de laatste vis gevangen is.
Systeemdenken wint aan belang in de complexe wereld van vandaag, de beheersingsdrang is zeer groot, de drang naar strak gekoppelde structuren/ subsystemen waartussen veel interactie bestaat eveneens. Beiden zijn een gevaar voor de veerkracht van een systeem. Als 1 kerncentrale kan veroorzaken dat een land zonder stroom valt is het systeem niet veerkrachtig – kerncentrales zijn wel super efficiënt!
Leraren en kinderen in contact brengen met systeemdenken kan leiden tot onderwijs dat vertrekt vanuit het relationele, met aandacht en respect voor diversiteit gericht op veerkracht met als resultaat weten:
- Dat ik een netwerk heb, familie en vrienden om op terug te vallen wanneer ik ze nodig heb;
- Wat mijn sterktes zijn, ik weet waar ik echt goed in ben;
- Hoe ik efficiënt situaties kan oplossen omdat ik heb geleerd en onthouden hoe ik dat in het verleden al heb gedaan:
- Dat feestvieren en blij zijn belangrijk is! Genieten van het leven.
De jarenlange inbreng van MOS, Djapo, Natuurpunt, Jeugd en Milieu, … hebben mensen voorbereid en gesensibiliseerd. Misschien is het moment gekomen om wat deze organisaties opstartten te gaan gebruiken om de school te organiseren en zo aan te sluiten bij de mensen die de derde weg bewandelen. Verandering is mogelijk als we het samen doen! De wereld zal solidair zijn, of hij zal niet zijn (heb ik niet zelf bedacht).
Systeemdenken levert dan een bijdrage om binnen onderwijs zelf met complexiteit om te gaan. Inclusie en relaties in onderwijs bekijken vanuit een systemisch perspectief heeft heel zeker meerwaarde.
25 november is er in de lokalen van de KH Leuven – departement Echo – een werksessie gepland van 14 tot 19 uur. Wie interesse heeft kan aansluiten of een verkenner sturen… Het thema van die dag is sociaal emotioneel leren, de basis voor gedragsverandering en een paradigmashift van lineair naar circulair, naar een beter evenwicht voor de wereld hier en nu en daar en dan.
Voor wie graag leest…
The third industrial revolution – pag. 229 tot 257 – Jeremy Rifkin.
Een heel hoofdstuk over hoe onderwijs eruit zou kunnen zien in de toekomst.
http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijs-2030/rapport_minister/4_DeNieuweSchoolIn2030_Rapport_MetResultatenLeerEnOntwerplab_Januari2014.pdf
http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijs-2030/verkenning/NL-Toekomst_Onderwijs_Kessels_2013.pdf
Voor wie graag samenwerkt… Switch zoekt :
- Scholen die bereid zijn om pilootprojecten op te starten.
- lerarenopleidingen BO en SO, CVO
- stage scholen
- andere scholen
Er is geen garantie op succes, wel kans van slagen voor wie wil beginnen…
http://www.ingebeeld.be/video/masschelein-iedereen-kan-beginnen
SYSTEEMDENKEN 
Recente reacties